Проф. д-р Лидија Аризанковска
Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје Филолошки факултет „Блаже Конески“ –Скопје
Скопје, Република Македонија
Цел
Поттикнати од потребата за брза и ефикасна комуникација во современиот јазик, македонскиот јазик се обидува да ги следи современите тенденции за збогатување на својот лексички фонд, користејќи го притоа сиот свој расположлив зборообразувачки потенцијал, но не останувајќи недопрен од тенденциите на современиот глобален свет, кои од друга страна пак, се одразуваат воедно и на неговата национална специфика.
Метод
1. Во прилогот ќе се задржиме на македонскиот јазик низ процесот на глобализацијата разгледуван од зборооразувачки аспект, односно во колкава мера глобализацијата влијае на промените на националната специфика на еден јазик, односно неговиот јазичен и културен идентитет, кои се позитивните, а кои се негативните страни од тој процес и како во тој процес на глобализација да се остане недопрен, односно да се зачува идентитетот на јазикот. Следењето на современите зборообразувачки тенденции кои се дел од тенденциите на современиот глобален свет во ерата на брзиот технолошки развој е неминовен процес, но како ќе се справат неговите корисници во тој контекст е едно од клучните прашања во интерес на зачувувањето на јазичниот израз на јазикот, поставен меѓу традицијата и современите текови. Таквите промени најчесто се поттикнати од прагматизмот, нагласената комуникациска функција на јазикот, брзата и ефикасна потреба за пренос на информациите. Во таа насока значајна улога играат медиумите и интернетот, чие влијание врз јазикот е особено изразено и остава свои траги, секако, и во процесот на зборообразувањето. Наша цел е преку примери кои ја отсликуваат современата состојба на македонскиот јазик да ги покажеме тие промени настанати пред сè под туѓо влијание, а сè со цел да се биде присутен во глобалниот свет.
Резултати
2. Глобализацијата и јазикот
2.1. Јазикот е дел од постојаните развојни процеси кои се обусловени од низа општествени, културни и други фактори кои ја наметнуваат потребата од обогатување на лексичкиот фонд како дел од следењето на актуелните современи тенденции и потреби за опстанок во глобалниот прагматички свет. Тој е дел од сите тие процеси, а зборообразувањето е само еден од механизмите за остварувањето на потребните и посакуваните цели, кои сакале или не, сè повеќе стануваат дел од потребата на развиениот современ свет. Впрочем самиот поим глобализација значи „Меѓусебноповрзување на целиот свет“. (в. Дигитален речник на македонскиот јазик, www.makedonski.info)
„Јазиците не постојат во вакуум-простор, јазичниот контакт игра значајна улога во промените на јазиците (Jones-Singh, 2005: 29). Од У. Вајнрајх наваму, проучувањето на јазиците во контакт е издигнато на повисоко рамниште и се проследуваат интеракциите на сите јазични рамништа, но денешниот контакт ја носи спецификата на интернетот, медиумите за масовна комуникација и сл., како начин за посредно влијание, но и како начин на создавање нови лексеми и денотати, предмет на понатамошно заемање.“ (Карапејовски, 2012: 240, пристапено преку www.academia.edu).
2.2. „Друштвените мрежи создадоа т.н. глобален интернет-јазик со кој комуницираат и можат да се разберат младите од целиот свет. Но, младите забораваат да говорат! Се одвикнуваат од тоа да разговараат директно со некого, да разменуваат мислења, ставови!“ (http://republika.mk/310420/ објавено05.09.2014/ пристапено на 14.02.2018)
„Не можам да ти кажам, ќе ти пишам на „Фејсбук“ кога ќе дојдам дома - ова е најчестиот разговор на денешните млади луѓе. Социјалните мрежи го зазедоа местото на комуникацијата во четири очи. Младите избираат разговор на „Фејсбук“, „Скајп“, „Вибер“, повозрасните се решаваат на комуникација преку е-пораки.“ / објавено 05.09.2014/ пристапено на 14.02.2018)
2.3. Крајниот резултат се промените кои ги трпи јазикот во процесот на глобализацијата кои незабележително се сместуваат некаде главно во лексичкиот систем на македонскиот јазик. Преголемата желба за соодветен статус во семејството на активни јазици кои уживаат одделен респект, во случајов македонскиот јазик, изразено и преку општествените настани кои имаат свое влијание и врз развојот, односно неминовната надоградба на самиот јазик, го чинат своето. Во недостиг на време за соодветна адаптација на лексика која доаѓа со брзиот, пред сѐ технолошки развој, преземањето на туѓата лексика е наједноставен модел, евентуално адаптиран на зборообразувачкиот систем на македонскиот јазик, а самото тоа значи „модернизација“, односно осовременување на македонскиот јазик. Веќе постоечката лексика во македонскиот јазик, како и системот на образување нова лексика, особено преку калкирање, значи „губење време“ преку формирање терминолошки речници, соодветен медиумски пласман, со други зборови бара средства, за кои ниту еден систем во глобалниот свет не е подготвен, бидејќи комуникацијата во истиот тој свет се сведува на англискиот јазик како lingua franca.
2.4. Барањето да се биде во една поголема општествена групација, подразбира и целосна адаптација на сите сегменти од општествениот систем, односно подготовка на целата барана документација и законска легислатива на македонски јазик, што значи развој на преведувачката дејност која во раце го има сиот потенцијал на македонскиот јазик, мислејќи пред сѐ на зборообразувачкиот, во насока на оформување на соодветна македонска терминологија. Како една од стратегиите во оваа дејност е калкирањето (стакленички гасови ← green house gasses; одржлив развој ← sustainable development). Искуството покажува дека кога има калкирање, секогаш се употребуваат веќе постоечките зборообразувачки модели, односно зборообразувачкиот потенцијал на македонскиот јазик кој е веќе нормиран во јазикот, или со други зборови тоа се главно формантите од словенско и од латинско потекло, како и некои од турско потекло, употребувани главно зависно од функционалниот стил. Сепак, како наједноставна стратегија е директното преземање на туѓа лексика (третман; фактор; миграција; адаптација, варијанти: адаптираност, адаптирање). Новата лексика која директно се презема поради брзиот технолошки развој и развојот на интернет ерата е главно од англиско потекло, односно латинско, но примена преку англискиот јазик, со кој современиот човек е во секојдневен допир. Во тој контекст во прилогов ќе се задржам на терминологијата, претставајќи неколку примери од интерно изработени терминолошки глосари и поимници, што ја отсликуваат состојбата на македонскиот јазик од современ аспект во однос на проблемите кои се јавуваат под влијание на глобализацијата во однос на формирањето и употребата на соодветна терминологоја од дадена област.
2.5. За функционалните стилови и зборообразувањето веќе стана збор во некои од моите излагање (в. Аризанковска 2013: 135-145). Заклучокот од таквото истражување е дека современата актуелна состојба на македонскиот јазик, која се развива под медиумско влијание, како и останатиот јазичен свет, и е резултат на општиот процес на глобализацијата, како начин на обединување и олеснување во процесот на посредување информации, при што главна улога на јазик-посредник има англискиот јазик, говори за процес на создавање нови функционални стилови, кои главно ги користат постоечките зборообразувачки модели на јазикот или во интерес на прагматиката се користат со директно преземање на туѓи лексеми (евентуално нивно фонетско адаптирање, па дури и преиначување) или создавање хибридни форми преку калкирање, односно преведување на дадени именски синтагми или нивно комбинирање со задржување на оригиналната (во писмена форма латинична) форма. Сето тоа е резултат на потребата од задоволувањето на основната функција на јазикот, комуникациската, потребата од економија во изговорот и пред сè од потребата за ефектно пренесување на пораката. Зборообразувањето и ресурсите на македонскиот јазик се само во служба на спроведувањето на целите. Резултат од сето ова се новите функционални стилови, настанати како резултат на настанатите промени во веќе стандардизираните постоечки стилови и губењето на острата граница меѓу нив (Аризанковска 2013:144).
2.5.1. И колку што од една страна уметничкиот стил оди во насока на креирање на нови зборови со цел одржување на постоечката традиција (пр. сложенки од типот: тешкорак ← тешка + рака ‘кој има тешка рака’, долгозаб ← долг + заб ‘кој има долги заби’, белобрад ← бела + брада ‘кој има бела брада’, милолик ← мил + лик ‘кој има мил лик’, ‘рженокоса ← (‘ржена + коса ‘кој има долга коса како стеблото на ‘ржот или со боја на ‘рж’; мудроумен ← мудар + умен ‘оној кој е мудар и умен’,словенољубивост ← Словен + љуби ‘кој е пристрасен кон Словените, односно сѐ што е словенско’,каменорезец ← камен + реже ‘кој обработува камен’, очебол ← око + боли ‘болка во очите;тресиопашка ← тресе + опашка ‘жена која флертува, предизвикува маж’ (Јаневски Славко,Тврдоглави, 1990), толку разговорниот и публицистичкиот, поточно новинарскиот стил одат во другата крајност (в. Аризанковска 2013).
Заклучок
Од изложеното погоре, накусо би заклучиле дека глобализацијата носи нови зборови, но нивното продирање во лексичкиот систем преку користењето на потенцијалот на зборообразувачките модели во македонскиот јазик значи навраќање на традиционалниот принцип на образување зборови, особено со повторно активирање на формантите кои претставуваат стилско обележје токму на македонскиот јазик, особено кај процесот на суфиксацијата, мислејќи на суфиксите од словенско и од турско потекло (твитерџија, теретанџија, компјутерџија, моторџија) како дел од разговорниот стил, како и од латинско потекло, особено кај стручната терминологија и стандардните форми(имплементира, аклиматизира; адаптибилност, аклиматизација; адаптација). Глобализацијата значи културно доближување, но и сѐ поголема доминација на прагматизмот, како олеснета форма на директно преземање на форми од јазикот којшто ја држи доминацијата во спроведувањето на комуникацијата, што е резултат, пак, токму на процесот на глобализацијата.
Позадина (Литература)
АРИЗАНКОВСКА, Л. (2013). Развој на функционалните стилови од зборообразувачки аспект во современиот македонски јазик под медиумско влијание. Słowotwȯrstwo a nowe style funkcjonalne jȩzikȯw słowiańskich (Word-formation and the new functional styles of slavic languages). Siedlce: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcah, 135-145.
АРИЗАНКОВСКА, Л. (2015). Терминологијата во служба на преведувањето и толкувањето – европски и македонски искуства. Јазични и културни проникнувања низ преведувањето и толкувањето (Зборник). Скопје: Филолошки факултет „Блаже Конески“, 87-95.
ARIZANKOVSKA, L. (2016) 168. Macedonian. Word-Formation. An International Handbook of the Languages of Europe. Müller Peter O., Ohnheiser Ingeborg, Olsen Susan, Rainer Franz (Eds.). Volume 4. Berlin: DE GRUYTER MOUTON.
КАРАПЕЈОСКИ, Б. (2012), За некои аспекти на глобализацијата и нејзиното влијание врз македонскиот јазичен систем, Филолошки студии. Штип: Универзитет „Гоце Делчев“ (пристапено преку www.academia.edu).
КОНЕСКИ, К. (1995). Зборообразувањето во современиот македонски јазик. Скопје: Бона.
LONČAR, J. (2005). Globalizacija - pojam, nastanak i trendovi razvoja, Geoadria, 10/1. Zadar: Hrvatsko geografsko društvo, Filozofski fakultet, 91-104 (пристапено преку https://hrcak.srce.hr).
МИНОВА-ЃУРКОВА, Л. (2003). Стилистика на современиот македонски јазик. Скопје: Магор.
TOŠOVIĆ, B. (2002). Funkcionalni stilovi (Funktionale Stile). Graz: Institut für Slawistik der Karl-Franzens-Uniwersität.
HUMAR M. (ured.) (2004). Terminologija v času globalizacije. Ljubljana: Založba ZRC.
Корпуси:
WORD-FORMATION IN MACEDONIAN LANGUAGE THROUGH THE PROCESS OF GLOBALIZATION
Prof. Lidija Arizankovska
PhD University Sts. Cyril and Methodius in Skopje Faculty of Philology
“Blaze Koneski” – Skopje
Skopje, Republic of Macedonia
Aim
Motivated by the need for quick and efficient communication in these modern times, in which English is the language connecting the global world, the Macedonian language tries to catch up with the contemporary tendencies of enriching its lexical pool by using all its word-formation potential available. However, Macedonian language cannot remain uninfluenced by the tendencies in the modern global world, which on the other hand also affect its national specifics.
Method
1. In this article we will focus on Macedonian language through the process of globalization, analyzed from a word-formation point of view, and we will try to determine to what extent globalization changes the national specifics of a language, such as its linguistic and cultural identity and what are the positive and negative aspects of that process. Further on we try to determine how in this process of globalization a language can remain unaffected, preserving its linguistic identity. It is inevitable to follow the contemporary word-formation tendencies which are part of the modern global tendencies in the era of rapid technological development. But what its users will do in this context is one of the key questions aimed at preserving the linguistic expression of a language, positioned between the tradition and these contemporary phenomena. Such changes are most frequently pragmatically motivated, by the underlined communication function of the language and the need for fast and efficient transfer of information. In this regard very important is the role of the media and the internet, which linguistic influence is significant and leaves marks on word-formation as well. Our objective is through examples to illustrate the current situation in the Macedonian language and to show those changes taking place above all under foreign influence, with the objective to be present in the global world.
Results
2. Globalization and language
2.1. Languages are part of the constant development processes which are conditioned by a series of social, cultural and other factors which impose the need to enrich the vocabulary as part of the effort to keep the pace with the contemporary tendencies and needs for survival in the global pragmatical world. Language is part of all these processes and word-formation is only one of the mechanisms available to achieve the necessary and wanted objectives, which, whether we like it or not, are becoming a necessity in the developed modern world.
The term globalization means “Interconnection of the whole world” (see the Digital Dictionary of the Macedonian Language, www.makedonski.info).
“Languages do not exist in a vacuum, the linguistic contact has an important role in linguistic changes” (Jones-Singh, 2005: 29). Since U. Wainwright on, examining languages in contact is raised to a higher level and interaction is analyzed on all linguistic levels. Today’s contact is marked by the specifics of the internet, mass communication media etc. and they are a source of indirect influence, but also a way of creating new lexemes and denotates, which are subject to further linguistic borrowing.“ (Karapejovski, 2012: 240, accessed via www.academia.edu).
2.2. “Social media have created the so called global internet language which is used by young people around the world which communicate and understand each other. But young people forget how to talk! They lose the habit of talking directly with somebody, exchanging opinions, attitudes!“ (http://republika.mk/310420/ published on 05.09.2014/ accessed on 14.02.2018)
“I can’t speak, I will write on Facebook when I get home – this is the most frequent discussion of today’s young people. Social networks have taken the place of tete a tete communication. Young people choose to talk via Facebook, Skype, Viber and the grown-ups decide to talk via e-mails.“ (http://republika.mk/310420/ published on 05.09.2014/ accessed on 14.02.2018)
2.3. The final result are the changes suffered by the language in the globalization process which seamlessly position themselves somewhere in the lexical system of the Macedonian language, which is mostly affected. The extensive wish of Macedonian language to have an appropriate status in the family of active languages which are respected worldwide, expressed also through social events which all affect the development as well, and their inevitable upgrade on the language itself takes its toll. When there is not sufficient time to appropriately adapt lexemes, which arrive with the fast, above all, technological development, taking over foreign words is the simplest model. Sometimes the words are adapted to the word-formation system in the Macedonian language which also means modernization of the Macedonian language itself. The already existing vocabulary ın the Macedonian language, as well as the system for developing new vocabulary,especially through calque formation, would mean “wasting time” because it requires development of terminological dictionaries, appropriate media placement, or said differently it requires resources, for which none of the systems in the global world is ready, since communication in the same world is reduced to English language as lingua franca.
2.4. The request to be part of one bigger social group, requires full adaptation of all segments in the social system, that is, it requires to prepare all needed documents and legislation in Macedonian, which would mean development of the translation activities which in its hands have all the potential of the Macedonian language, here primarily referring to word formation potential, in order to form appropriate Macedonian terminology. One of the strategies in this activity is calque formation (стакленички гасови ← green house gasses; одржлив развој ← sustainable development). Experience shows that when there is calque formation, always the already existing word formation models are used, that is the word formation potential of the Macedonian language which is already normed in the language, or in other words those are mainly words of Slavic or Latin origin, as well as some of Turkish origin used mainly depending on the functional style. Still, the easiest strategy is taking over foreign vocabulary (третман; фактор; миграција; адаптација, варијанти: адаптираност, адаптирање). New vocabulary which is directly borrowed due to the fast-technological development and the development of the Internet era is mainly of English origin, that is from Latin but received through English, the language by which the modern man is constantly influenced. In this context, in this article I will mostly refer to terminology, presenting several examples from internally developed terminological glossaries and term bases, which reflect the situation with the Macedonian language from a contemporary aspect in relation to problems occurring due to the influence of globalization and in relation to development and use of appropriate terminology in a specific area.
2.5. Functional styles and word formation were already mentioned in some of my articles (Arizankovska2013: 135-145). The conclusion from the such analysis is that the contemporary current state of affairs in the Macedonian language, being developed under the influence of the media, as well as in the other linguistic world is also a result of the comprehensive process of globalization, which is a manner of uniting and facilitating the process of mediating information, at which the main role of a intermediate-language is given to English. This tells us about the process of creation of new functional styles, which mainly use the existing word formation models of the language or due to pragmatism use direct borrowing of foreign vocabulary (maybe with their phonetic adaptation, and even slight changes) or creation of hybrid forms through calque formation, or translation of some noun phrases or their combination and maintaining their original (written with Latin alphabet) form. All this is a result of the need to satisfy the main function of a language, which is communication, as well as the needs of speech economy and above all the need effectively to transfer the message. Word formation and the resources of the Macedonian language are only in service of these objectives. The result of all this are the new functional styles, created as a result of the changes occurred in the already standardized exiting styles and the loss of the sharp border between them (Arizankovska 2013:144).
2.5.1. And as much as on one hand the artistic style is striving to create new words in order to maintain the existing tradition (for e.g. compounds as: тешкорак ← тешка + рака ‘one with a heavy arm’, долгозаб ← долг + заб ‘one with long teeth’, белобрад ← бела + брада ‘one with white beard’, милолик ← мил + лик ‘one with dear face’, ‘рженокоса ← (‘ржена + коса ‘girl with long hair with the colour of rye’; мудроумен← мудар + умен ‘the one who is wise and smart’, словенољубивост ← Словен + љуби ‘one who likes the Slavs’, каменорезец ← камен + реже ‘one who carves stone’, очебол ← око + боли ‘pain in the eye;тресиопашка ← тресе + опашка ‘woman who flirts with men’ (Janevski Slavko, Tvrdoglavi, 1990), on the other hand the non-formal and the media styles go into the opposite direction (Arizankovska 2013).
Conclusion
From the facts stated above, briefly we could conclude that globalization brings new words, but their penetration in the lexical system by using the potential of the word formation models in the Macedonian language means going back to the traditional principles of vocabulary formation, especially by once again activating the forms which are representing the different styles specifically in the Macedonian language. This is largely expressed in the process of suffixation, referring here to the suffixes of Slavic and Turkish origin (твитерџија, теретанџија, компјутерџија, моторџија) as part of the non-formal style and also those of Latin origin, especially in relation to expert terminology and standard forms (имплементира,аклиматизира; адаптибилност, аклиматизација; адаптација). Globalization means cultural togetherness but also greater domination of pragmatism, since it facilitates direct borrowing of linguistic forms from the language dominating in communication, which is a result specifically of the globalization process.
Background (Literature)
АРИЗАНКОВСКА, Л. (2013). Развој на функционалните стилови од зборообразувачки аспект во современиот македонски јазик под медиумско влијание. Słowotwȯrstwo a nowe style funkcjonalne jȩzikȯw słowiańskich (Word-formation and the new functional styles of slavic languages). Siedlce: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcah, 135-145.
АРИЗАНКОВСКА, Л. (2015). Терминологијата во служба на преведувањето и толкувањето – европски и македонски искуства. Јазични и културни проникнувања низ преведувањето и толкувањето (Зборник). Скопје: Филолошки факултет „Блаже Конески“, 87-95.
ARIZANKOVSKA, L. (2016) 168. Macedonian. Word-Formation. An International Handbook of the Languages of Europe. Müller Peter O., Ohnheiser Ingeborg, Olsen Susan, Rainer Franz (Eds.). Volume 4. Berlin: DE GRUYTER MOUTON.
КАРАПЕЈОВСКИ, Б. (2012), За некои аспекти на глобализацијата и нејзиното влијание врз македонскиот јазичен систем, Филолошки студии. Штип: Универзитет „Гоце Делчев“ (пристапено преку www.academia.edu).
КОНЕСКИ, К. (1995). Зборообразувањето во современиот македонски јазик. Скопје: Бона.
LONČAR, J. (2005). Globalizacija - pojam, nastanak i trendovi razvoja, Geoadria, 10/1. Zadar: Hrvatsko geografsko društvo, Filozofski fakultet, 91-104 (пристапено преку https://hrcak.srce.hr).
МИНОВА-ЃУРКОВА, Л. (2003). Стилистика на современиот македонски јазик. Скопје: Магор.
TOŠOVIĆ, B. (2002). Funkcionalni stilovi (Funktionale Stile). Graz: Institut für Slawistik der Karl-Franzens-Uniwersität.
HUMAR M. (ured.) (2004). Terminologija v času globalizacije. Ljubljana: Založba ZRC.
Корпуси:
