8 чэрвеня ў Астраўцы Гродзенскай вобласці прайшло адметнае мерапрыемства пад назвай “Роля старабеларускай пісьмовай спадчыны і беларускіх народных гаворак ва ўмацаванні гістарычнай памяці народа”.
г. Астравец. Канферэнц-зала бібліятэкі
Удзельнікаў вітае Н. У. Ачарэтава
Імпрэза была прымеркавана да Года гістарычнай памяці. Яна была вельмі адметная па сваёй арганізацыі, бо ініцыятыва паслухаць даследчыкаў-філолагаў належала дырэктару дзяржаўнай установы культуры “Астравецкая раённая бібліятэка” Ачарэтавай Наталлі Уладзіміраўне. Прапанову раённай бібліятэкі падтрымалі даследчыкі Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі. На сустрэчу з мясцовым насельніцтвам прыехалі дырэктар Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа Ігар Лявонавіч Капылоў, загадчык аддзела гісторыі беларускай мовы Наталля Вікенцьеўна Паляшчук, вядучыя навуковыя супрацоўнікі гэтага аддзела Ірына Уладзіміраўна Будзько, а таксама Ярмоленка Эльвіра Валер’еўна, загадчык аддзела дыялекталогіі і лінгвагеаграфіі Вераніка Мікалаеўна Курцова, загадчык аддзела выданняў і тэксталогіі Інстытута літаратуразнаўства імя Янкі Купала Алена Аляксандраўна Васілевіч.
Разам з удзельнікамі сустрэчы
Усе яны выступілі з цікавымі і змястоўнымі дакладамі. Так, Ігар Лявонавіч Капылоў у дакладзе “Роля нацыянальнага мовазнаўства ў захаванні гістарычнай памяці беларускага народа” расказаў, што найперш зроблена Інстытутам мовазнаўства імя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі па вывучэнні самых розных праблем беларускай лінгвістыкі на працягу больш чым 90-гадовай дзейнасці Інстытута, у пачатку якога стаяў Інстытут беларускай культуры. Узгадаў дакладчык перадусім унікальныя выданні, створаныя навукоўцамі. Сярод іх «Граматыка беларускай мовы» ў 2 тамах, «Гістарычны слоўнік беларускай мовы» ў 37 выпусках, «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы» ў 6 тамах, і аднатомны «Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы», «Дыялекталагічны атлас беларускай мовы», «Лексічны атлас беларускіх народных гаворак» у 5 тамах, «Этымалагічны слоўнік беларускай мовы» (1–14 тамы), перакладныя руска-беларускі і беларуска-рускі слоўнікі, якія шматразова абнаўляліся і дапаўняліся новымі лексічнымі сродкамі. Былі названы і многія іншыя працы, запатрабаваныя і неабходныя для нашага грамадства. Паведаміў Ігар Лявонавіч і пра новыя навуковыя напрамкі ў дзейнасці інстытута, звязаныя з выкарыстаннем камп’ютарных тэхналогій. Адметная частка даклада дырэктара Інстытута мовазнаўства – гэта яго расказ пра дзейнасць установы, накіраваную на замацаванне сувязей са школамі, культурна-асветніцкімі ўстановамі, якія карыстаюцца вынікамі працы даследчыкаў. Прыгадаў Ігар Лявонавіч і імёны тых славутых навукоўцаў, якія ў розныя гады працавалі ў Інстытуце, узначальвалі яго. Лейтматывам гэтага выступлення было адно: беларускімі вучонымі створаны вялікая колькасць важных прац, але за кожным даследаваннем стаяць людзі, асобы, якія нарадзілася ў Беларусі. Наша задача, задача кожнай культурна-асветніцкай установы памятаць пра тых, хто жыў і жыве на гэтай зямлі. Астравеччына багатая на славутыя імёны. Сярод іх і імя Адама Мальдзіса. Гэты год быў бы юбілейным для знакамітага літаратуразнаўцы. І. Л. Капылоў прапанаваў аб’яднацца акадэмічным установам і мясцовым органам кіравання і годна адзначыць юбілей гэтага выбітнага дзеяча нацыянальнай культуры. Наогул, гледзячы ў будучыню, трэба думаць, як заўважыў выступоўца, не проста пра аднаразовае мерапрыемства, варта наладзіць і праводзіць рэгулярна навуковыя форумы, каб усебакова расказаць пра гісторыю края і яго велічныя набыткі, створаныя тымі, хто нарадзіўся ў рэгіёне, хто пакінуў пра сябе адметны след у нашай нацыянальнай гісторыі.
Выступае дырэктар Інстытута мовазнаўства І. Л. Капылоў
Ідэя Ігара Лявонавіча была ўспрынята з радасцю і дырэктарам Астравецкай бібліятэкі Наталляй Уладзіміраўнай, і прадстаўнікамі мясцовых органаў кіравання. Годна шанаваць людзей, якія стваралі і ствараюць сёння нацыянальную гісторыю ў яе канкрэтных набытках, – гэта якраз і ёсць рэальнае захаванне гістарычнай памяці пра яе.
Наталля Вікенцьеўна Паляшчук у дакладзе “Старабеларуская пісьменнасць як крыніца пазнання нацыянальнай спадчыны” расказала пра гісторыю стварэння «Гістарычнага слоўніка беларускай мовы”, які складаецца з 37-і выпускаў і з’яўляецца першым завершаным лексічным словазборам сярод усходніх славян.
«Гістарычны слоўнік беларускай мовы» – гэта, як адзначала выступоўца, не проста алфавітны словазбор, у якім аб’яднаны словы ад літары «а» да літары «я» і адлюстраваны значэнні каля 75 тысяч лексем старабеларускай літаратурна-пісьмовай мовы. Гэта найперш крыніца пра 500 гадоў беларускай гісторыі. У слоўніку адлюстравана лексіка твораў вядомых постацей нацыянальнай гісторыі і асоб менш слынных: Францыска Скарыны, Сымона Буднага, Фёдара Еўлашоўскага, Мялеція Сматрыцкага, Іпація Пацея, Пятра Скаргі і многіх іншых. Даследчыкамі былі апрацаваны звыш ста старажытных кніг і рукапісаў (летапісы, хронікі і хранографы, воінскія і рыцарскія аповесці і раманы, мемуарныя і публіцыстычныя творы, жыціі, павучэнні, біблейскія тэксты, статуты), тысячы старонак актавага матэрыялу (прывілеі, судовыя рашэнні, тастаменты, міждзяржаўныя дамовы і пагадненні).
Выступае Н. В. Паляшчук
Багацці «Гістарычнага слоўніка беларускай мовы» з’яўляюцца адказам на пытанне, хто такія беларусы, якое месца мы займаем і займалі ў еўрапейскай гісторыі.
Наталля Вікенцьеўна расказала і пра працу над слоўнікам, якая працягвалася амаль шэсцьдзясят гадоў. Ідэя стварэння такога выдання, была прапанавана ў 20-я гады ХХ стагоддзя ў час функцыянавання Інбелкульта. Над праектам будучага слоўніка ў той час працаваў Іосіф Воўк-Левановіч. Задума засталася не здзейсненай. Яе ўвасобілі ў жыццё навукоўцы Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа. Гэты моўны скарб назаўсёды будзе неацэнным гістарычным помнікам развіцця беларускага народа.
Якую каштоўнасць маюць для нацыянальнай гісторыі раннія рукапісныя творы, як «Жыціе Еўфрасінні Полацкай», «Полацкае Евангелле», а таксама рукапіснае «Слуцкае Евангелле», якое яшчэ называюць Евангеллем Юрыя Алелькавіча, расказалі прысутным Эльвіра Валер’еўна Ярмоленка і Ірына Уладзіміраўна Будзько. Даследчыкі гісторыі мовы не проста паведаміла пра шматлікія таямніцы, звязаныя з гэтымі нацыянальнымі святынямі. Асобнікі «Жыція Еўфрасінні Полацкай» і «Полацкае Евангелле» можна было патрымаць у руках, пагартаць, магчыма, і адчуць дух тагачаснага пісьма. Прапанаваныя для агляду выданні адметныя сваім зместам. Так, «Полацкае Евангелле» з’яўляецца першым тэкстам поўнага апракаса (уключае ўсе евангельскія чытанні богаслужэбнага гадавога цыкла), перапісаным на беларускіх землях (XII ст.). У прывезеным даследчыкамі экзэмпляры выдання прадстаўлены ўзноўлены тэкст рукапісу (у тым ліку ўпершыню расчытаныя запісы на палях), падаюцца ў ім і вынікі яго навуковага даследавання. Як удалося захавацца перашакнізе беларусаў, нягледзячы на тое, што мінула фактычна восем стагоддзяў з моманту яе напісання, якая гісторыя суправаджала вяртанне гэтага помніка ў Беларусь расказала Ірына Будзько ў дакладзе “Першакніга беларусаў”.
Выступае І. У. Будзько
«Жыціе Еўфрасінні Полацкай» належыць да найбольш ранніх помнікаў усходнеславянскай агіяграфіі, створаных у канцы XII ст. Выданне складаецца з дзвюх кніг: першая кніга – гэта факсіміле Пагодзінскага спіса; другая кніга ўяўляе сабой узноўлены царкоўнаславянскі тэкст «Жыція Еўфрасінні Полацкай» i яго пераклады на рускую, беларускую i англійскую мовы. Чым адметная гісторыя вяртання ў сучаснае жыццё «Слуцкага Евангелля» паведаміла аўдыторыі Эльвіра Валер’еўна Ярмоленка.
Алена Аляксандраўна Васілевіч, загадчык аддзела выданняў і тэксталогіі, расказала і прадэманстравала прысутным багаты плён працы аддзела – гэта навукова каментаваныя поўныя зборы твораў Якуба Коласа, Івана Шамякіна. Больш падрабязна яна спынілася на працы па выданні твораў Янкі Брыля. Гэты збор, у адрозненне ад названых вышэй збораў твораў народных пісьменнікаў Беларусі Якуба Коласа і Івана Шамякіна, з’яўляецца першым навукова каментаваным выданнем пісьменніка. У завершаным выглядзе ён будзе мець 10 тамоў, першыя пяць тамоў ужо ўбачылі свет у выдавецтве «Мастацкая літаратура». Выданне, як падкрэсліла загадчык аддзела, адметнае сваёй перагісторыяй. Цікавостка ў тым, што Янка Брыль асабіста склаў план свайго будучага поўнага збору. Гэты план, па сутнасці літаратурны запавет, уключаны ў першы том, які апублікаваны ў 2016 г. Ён распачынаецца грунтоўнай прадмовай, напісанай доктарам філалагічных навук Міхасём Тычынам. Літаратурнага завяшчання ў асноўным і трымаюцца пры складанні кожнага з тамоў укладальнікі збору. Аднак, як расказавала загадчыца аддзела, навукова каментаванае выданне не з’яўляецца працай, цалкам адпаведнай прапанаванаму Янкам Брылём запавету. Гэта тлумачыцца яе характарам і адметнасцямі літаратурнага збору.
Выступае А. А. Васілевіч
Спынілася Алена Аляксандраўна і яшчэ на адным выданні – гэта «Летапіс жыцця і творчасці Івана Пятровіча Шамякіна». Кнігу падрыхтаваў да друку член-карэспандэнт НАН Беларусі, доктар філалагічных навук Міхась Мушынскі.
Вераніка Мікалаеўна Курцова ў сваім выступленні “Моўныя асаблівасці гаворак Астравеччыны як сведчанні культурна-гістарычнага развіцця рэгіёна” акцэнтавала ўвагу на моўнай спадчыне рэгіёна – традыцыйных мясцовых гаворках. Каштоўнасць дадзенага нацыянальнага культурна-гістарычнага набытку ў тым, што ён хоць і ў змененым выглядзе, але жыве і сёння. Гаворкі Астравеччыны належаць да ліку адметных у межах беларускай дыялектнай прасторы – гэта гаворкі тэрыторыі Віленшчыны. З гэтай часткай нацыянальнага лінгваландшафту звязана станаўленне сучаснай беларускай літаратурнай мовы пачатку 20-га стагоддзя. Многія моўныя рысы, характэрныя ім, замацаваліся ў славутай «Беларускай граматыцы для школ», створанай Б. Тарашкевічам, на іх таксама грунтуецца сучасны правапіс. Рэгіянальную спецыфіку мясцовых гаворак складае іх прыналежнасць да гаворак паўночна-заходняй дыялектнай зоны беларускай мовы. Па гэтай прычыне побач з тыпова беларускімі словамі тут прыжыліся і літоўскія, і польскія, якія прыйшлі ў мясцовыя гаворкі даўно і ўспрымаюцца тутэйшымі жыхарамі як свае, беларускія. Гэтыя гаворкі шматразова абследаваліся дыялектолагамі, вынікі іх працы адлюстраваліся ў лінгвагеаграфічных атласах – «Дыялекталагічным атласе беларускай мовы», «Лексічным атласе беларускіх народных гаворак» у 5 тамах, у розных па часе выдання хрэстаматыях, у тым ліку і ў публікацыі «Дыялектная мова Гродзеншчыны» (2007), у такім важным лексікаграфічным выданні, як «Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча» ў 5 тамах. Але сёння, як адзначыла В. М. Курцова, нам нельга спыніццца ў назапашванні матэрыялаў аб мясцовых гаворках, бо за кожным новым тэкстам успамінаў, запісаным ад жыхароў Астаравеччыны старэйшага веку, стаіць жывая памяць пра мясцовыя падзеі, якія з цягам часу стануць нашай гістарычнай спадчынай, нашай памяццю пра іх.
Сустрэча навукоўцаў Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры, якая адбылася дзякуючы захопленасці сваім краем, яго гісторыяй, дырэктара раённай бібліятэкі Наталлі Уладзіміраўны Ачарэтавай, была цёплай і шчырай. На ёй прысутнічалі выключна зацікаўленыя людзі, якія слухалі выступоўцаў з задавальненнем і вялікай увагай. Прысутныя шчыра прынялі прапанову дырэктара Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа рабіць падобныя мерапрыемствы рэгулярна.
Ёсць усе падставы думаць, што з цягам часу так і будзе. Відавочна, у хуткім часе адбудзецца і новая навуковая імпрэза па ўшанаванні памяці Адама Іосіфавіча Мальдзіса, выбітнага вучонага, ураджэнца Астравеччыны.
В.М. Курцова,
загадчык аддзела дыялекталогіі і лінгвагеаграфіі
Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа
