Magdalena Pastuch, profesor, Instytut Języka Polskiego
Wydział Filologiczny
Uniwersytet Śląski, Polska
W językoznawstwie istotne jest, aby wskazywać zarówno zjawiska nowe w języku, jak i te, które świadczą o stabilności danych tendencji, rozumianych jako najważniejsze kierunki zmian. Jak piszą autorzy książki Składnia średniowiecznej polszczyzny „opis historyczny – nastawiony na wyjaśnianie – […] uwypukla w danym momencie dziejowym warstwowość chronologiczną języka będącą konsekwencją jego ewolucyjnego charakteru i ujawniającą się w każdym tekście” (Krążyńska, Mika, Słoboda 2015, 8). Następstwem takiego podejścia jest poszukiwanie przyczyn stabilności, także w warstwie leksykalnej. Ponowna lektura opracowań leksykograficznych sprzed kilkunastu lat daje asumpt do rozważań na temat czynników umacniających stabilność wyrazów zapożyczonych w polszczyźnie. Tematem wystąpienia są tylko te czynniki, które mają swoje źródła w płaszczyźnie słowotwórczej
Cele badawcze
Artykuł ma charakter diachroniczny, co w tym przypadku oznacza, że porównuję dwie płaszczyzny czasowe, odległe od siebie o około 20 lat. Na podstawie tego porównania próbuję wskazać, które zapożyczone jednostki leksykalne przetrwały w polszczyźnie, a które okazały się jedynie efemerydami. Nie jest moim zadaniem pełna analiza statystyczna, a jedynie wskazanie faktorów wpływających na „zdolność przetrwania” obcych jednostek w polszczyźnie.
Stawiam sobie dwa podstawowe pytania badawcze:
1. Jakie czynniki natury słowotwórczej wspomagają stabilizację zapożyczeń angielskich w polszczyźnie?
2. Czy płaszczyzna derywacyjna może uchronić dane zapożyczenie przed losem efemerydy?
Metoda
Źródłem materiału jest opracowanie Elżbiety Mańczak-Wohlfeld z roku 1994 pt. Angielskie elementy leksykalne w języku polskim oraz wydany w 2010 roku pod redakcją tej samej autorki Słownik zapożyczeń angielskich w polszczyźnie. Posługuję się również ogólnymi leksykonami polszczyzny współczesnej oraz historycznej (wykaz podany w sekcji bibliografia) Dodatkowym, pomocniczym kryterium jest moja kompetencja jako rodzimego użytkownika języka.
Różnica pomiędzy latami wydania tych leksykonów wynosi 16 lat, a jak wskazują badania (Smółkowa 1998) okres 15-18 lat to jedno pokolenie językowe. Można zatem uznać, że poddane analizie leksemy przetrwały pokolenie i uprawnia to do uznania ich za stabilne. Obserwacji poddane zostały te jednostki, które w opracowaniu Mańczak-Wohlfeld uważane są za pochodzące bezpośrednio z języka angielskiego (bez języka medium) i opatrzone kwalifikatorem ang.
Interesują mnie tylko zapożyczenia właściwe (Witalisz 2016, 37), nie zajmuję sią natomiast anglicyzmami semantycznymi, kalkami czy cytatami.
Wyniki badań
Na podstawie przeprowadzonego porównania stwierdzić można, że w polszczyźnie ogólnej (wykluczam terminologię) przetrwało tylko około 15% z zanotowanych w opracowaniu z 1994 roku anglicyzmów. Ogląd ustabilizowanych leksemów z perspektywy słowotwórczej doprowadził do następujących wyników:
1. Większą szansę na stabilizację mają jednostki, które zawierają w sobie rdzenie o proweniencji klasycznej (łacińskiej lub greckiej). W najnowszym słowniku zapożyczeń angielskich (Mańczak-Wohlfeld, 2010) wśród ok. 2000 haseł 105 ma genezę łacińską lub grecką (21%). Wszystkie te, które oparte są na internacjonalnych rdzeniach, przetrwały. Przykładowo można podać: aborcja, aktywizować, binarny, bonus, kemping, edytor, egoista, export, elastyczny, eskalacja, generatywizm, komiks, kompakt, kompost, komputer, konsulting, lobby, metalik, mobbing, plastik, relaks, seks, sensor, tutor.
1.1. Stabilizację wspomaga także obecność morfemów pobocznych o genezie łacińskiej. Najwyraźniejszym przykładem jest –cja, który powszechnie jest rozpoznawany jako właściwy pożyczkom łacińskim. Nie bez znaczenia jest też fakt, że pożyczki łacińskie o tym zakończeniu należą do najstarszych i najliczniejszych. Notuje je już Słownik staropolski[1], a w Słowniku polszczyzny XVI wieku (SXVI) jest ich już blisko 600 (587 zakończonych na –cyja + 3 na -cja). Słownik pod redakcją Doroszewskiego notuje ich zaś prawie 2000 (1950) i te dane liczbowe pozwalają na stwierdzenie, że zakończenie –cja, sprzyja stabilizacji leksemu, wpisując go w ogromny zasób pożyczek o genezie łacińskiej.
1.2. Pożyczki angielskie tworzą grupy, które łączy taki sam prefiks o znanej, czytelnej wartości semantycznej. I tym razem wywodzi się on z łaciny, np. detoks, dewaluacja; autokar, autokemping, autostop; interfejs, interkom. Na gruncie polszczyzny wiele z nich nie jest już konstrukcjami słowotwórczymi, tym niemniej przez odwołanie bądź do elementów tego samego gniazda (np. dezodorant – odór; detoks - toksyny), bądź przez analogię z innymi derywatami utworzonymi za pomocą tych samych elementów słowotwórczych wywodzących się z łaciny mechanizmów (np. interkom vs. interaktywny, interdyscyplinarny) możliwa jest prawidłowa ich interpretacja. I tym razem można mówić o wpisywaniu się zapożyczeń z języka angielskiego w istniejące, oparte na morfemach łacińskich, wzorce słowotwórcze.
Rozbudowane (rzeczywiste lub potencjalne) gniazdo słowotwórcze
Większość z 15% leksemów, które przetrwały próbę czasu, stworzyła gniazda derywacyjne. Podajmy dla przykładu[2]: esej (eseistyczny, esejowaty), hobby (hobbysta, hobbystyczny, hobbystycznie), reporter (radioreportaż, radioreporter, reportażyk, reportażysta,, reporterskość, reportażowy, reportażowo, reporterka, reporterstwo, reporterzyna, reportaż, reporterski, test (testowy, testować, tester).
Wsparcie historyczne
Czynnikiem stabilizującym nową pożyczkę może być wcześniejsza warstwa zapożyczeń. Przykładem jest XX-wieczne zapożyczenie adpter 1. ‘gramofon’, 2. ‘łącznik umożliwiający połączenie się dwóch niekompatybilnych urządzeń elektrycznych’, które wsparło się obecnym już w XVII wieku czasownikiem adaptować i jego formą imiesłowową adaptowany.
Polszczyzna przejmowała angielskie jednostki leksykalne w różnych momentach swojej historii. Każda kolejna „warstwa” zapożyczeń była wspierana przez te już istniejące, por. przykłady: barman, biznesplan, bizneswomen, drenaż, farmerki, miksować, parking.
Skład morfemowy jako czynnik wspomagający stabilizację zapożyczenia
Na stabilność zapożyczenia wpływa także jego skład morfemowy. Jeśli istnieją w nim morfemy istniejące także w języku-biorcy, to wówczas szansa na stabilizację jest większa, por. np. przykłady serial i recital. O ile w przypadku pierwszego można by pokusić się o reinterpretację i motywować serial serią, choć zbudowanie poprawnej parafrazy słowotwórczej nie byłoby proste, to recital jest na gruncie polszczyzny z pewnością niemotywowany. Istnienie rodzimych derywatów, w których ten sufiks się wyodrębnia (np. augumentatywne nochal, brzydal czy homonimiczne -al w terminach chemicznych (chloral, amonal, magnal) z pewnością sprzyja stabilizacji. Podobnie jest w adwentysta czy metodysta - tu jeszcze wtórne nawiązanie do nazw doktryn na –izm. Drugą, znacznie większą liczbowo grupą są zapożyczenia z zakończeniem – er (np. bokser, gangster, hacker, partner), które doskonale wpisały się kategorię nazw wykonawców czynności niemotywowanych w polszczyźnie (zecer, tapicer, oficer, szofer) lub opartych na obcych rdzeniach, ale mających w polszczyźnie długą tradycję (np. aranżer, monter, kolekcjoner).
Konkluzje
1. Na nowe zjawiska w języku należy spoglądać również z perspektywy diachronicznej, bo to ona pozwala weryfikować sądy i umożliwia wskazywanie tendencji.
2. Płaszczyzna słowotwórcza jest ważnym czynnikiem stabilizującym leksem zapożyczony w polszczyźnie.
3. Na stabilizację jednostki leksykalnej w języku-biorcy mają wpływ między innymi następujące czynniki:
a. obecność klasycznego rdzenia,
b. obecność innych morfemów o proweniencji klasycznej,
c. rzeczywiste lub potencjalne gniazdo słowotwórcze,
d. obecność w języku-biorcy wcześniejszych zapożyczeń opartych na tym samym rdzeniu,
e. odpowiedniość (rzeczywista lub tylko formalna) pomiędzy składem morfemowym leksemu zapożyczonego a leksemu rodzimego.
Bibliografia i źródła (w nawiasie podaję stosowane skróty)
Dubisz S., red., 2003, Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa (USJP).
Krążyńska Z., Mika T., Słoboda A., 2015, Składnia średniowiecznej polszczyzny. Część I. Konteksty – metody – tendencje, Poznań.
Mańczak-Wohlfeld E., 1994, Angielskie elementy leksykalne w języku polskim, Kraków
Mańczak-Wohlfeld E., red., 2010, Słownik zapożyczeń angielskich w polszczyźnie, PWN, Warszawa. (SZang)
Moszyńska D., 1975, Morfologia zapożyczeń greckich i łacińskich w polszczyźnie, Prace Językoznawcze 75, Komitet Językoznawstwa PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Słownik języka polskiego (SDor), red. W. Doroszewski 1958 – 1969, Warszawa.
Słownik polszczyzny XVI wieku (SXVI) 1966 - , red. M.R. Mayenowa, Wrocław – Warszawa – Kraków.
Słownik staropolski (SStp), red. S. Urbańczyk 1953-2001, Wrocław – Warszawa – Kraków.
Smółkowa T., 1998, Słownictwo – zmienność i stabilność, „Prace Filologiczne”, t. 43, s. 425–431
Witalisz, 2016, Przewodnik po anglicyzmach w języku polskim, Kraków
http://spxvi.edu.pl/indeks/szukaj/?tryb=2&q=cyja&typ=&porzadek=0 [dostęp 31.05.2018]
https://sxvii.pl/index.php?strona=haslo&id_hasla=2412&forma=ADAPTOWA%C4%86#2412 [dostęp 31.05.2018]
[1] W SStp odnotowano 13 leksemów zakończonych na -cyja
[2] W nawiasie podaję istniejące derywaty.
Magdalena Pastuch
The Role of Word formation in Stabilisation of Anglicisms in Polish
Prof. Magdalena Pastuch
The University of Silesia, Poland
In linguistics, not only is it very important to focus on new phenomena in language, but also on these ones that confirm the stable tendencies interpreted as the most important directions of changes. The authors of the book The Old Polish Syntax. Part I. Context, Methods, Tendencies write: “the historical description – explanation-oriented – underlines the chronological layering of the language, in a given historical moment, which is the consequence of its evolutionary character and which we can observe in every text” (Krażyńska, Mika, Słoboda 2015,8). Given this approach, we should search for the reason of the stability, also in a lexical stratum. Re-reading lexicographical sources from several years ago gives us an inducement to consider the factors which stabilize loan words in Polish. This paper engages factors anchored in the word formation ground only.
Research Goals
The paper has a diachronic character, which in this case means that I compare two time levels that are about 20 years distant from one another. On the basis of this comparison I try to point out what factors favour the stabilization of loan words in Polish. I do not make a full statistical analysis. The main research questions are:
1. What word formation factors support the stabilisation of English loan words in Polish?
2. Can the word formation level save an English loan word from becoming ephemeral?
Methods
The lexical material was excerpted mostly from Elżbieta Mańczak-Wohlfeld’s book published in 1994 Angielskie elementy leksykalne w polszczyźnie, and the second source was the dictionary prepared by the same author in 2010 Słownik zapożyczeń angielskich w polszczyźnie. I also used different dictionaries of contemporary and historical Polish (the full list at the end of this abstract). The additional and auxiliary criterion is my language competence as a native speaker.
The difference in years of publications of these dictionaries equals 16 years, and thus we can assume that the studied lexemes are stable. The researchers (Smółkowa, 1998) usually presume that 15-18 years is one language generation. I observed only lexical units which are considered by Mańczak-Wohfeld as direct loans from English to Polish, and these ones we called “right loans;” I am not interested in semantic loans and loan translations.
Research Results
On the basis of conducted comparison one can say that in common Polish (excluding terminology) only 15% of the loan lexemes reported in 1994 survived. The word formation point of view brings the following results:
1. A lexical unit, which contains roots from classical languages (Latin, Greek), has a bigger chance to remain firm in Polish. In the newest lexicon by Mańczak-Wohfeld out of approx. 2,000 entries 105 have a Latin or Greek genesis (21%). All of them that are based on international roots are preserved. For example: aborcja, aktywizować, binarny, bonus, kemping, editor, egoista, export, elastyczny, eskalacja, generatywizm, komiks, kompakt, compost, computer, consulting, lobby, metalik, mobbing, plastic, relaks, seks, sensor, tutor.
1.1 The presence of secondary morphemes with classical provenience also supports the stabilisation of English loan words. The clearest example is the ending –cja (Polish version of Latin –tia) that is recognized as typical for Latin loan words. It is meaningful that the Latin borrowings with this ending belong to the oldest and the most numerous ones in Polish. We can already find them in the Old Polish Dictionary (13 entries), and in the Dictionary of the 16th Century Polish Language there are almost 600 substantives endings in –cja. The dictionary edited by W. Doroszewski notes almost 2,000 and these numerical data allows to state that this ending (-cja) advantages the stabilisation of the lexeme.
1.2 The English borrowings form groups that are connected by the same prefix with well-known, clear semantic value. Again, they originate from Latin, e.g. detoks, dewaluacja; autokar, autokemping, autostop; interfejs, intercom. On the grounds of Polish language a lot of them are not word formation constructions, but we interpret them in a proper way either by invoking the same word formation nest (e.g. dezodorant – odór; detoks – toksyny) or by analogy with other derivatives created by the same elements (e.g. interkom vs. interaktywny, interdyscyplinarny). As we can see also this time the English borrowings fit in the word formation patterns based on Latin morphemes.
2. An Expanded (Real or Potential) Word Formation Nest
Most of the 15% of lexemes, which stand the test of time, have established a word formation nest. For example: esej (eseistyczny, esejowaty), hobby (hobbysta, hobbystyczny, hobbystycznie), reporter (radioreportaż, radioreporter, reportażyk, reportażysta,, reporterskość, reportażowy, reportażowo, reporterka, reporterstwo, reporterzyna, reportaż, reporterski, test (testowy, testować, tester).
3. Historical Support
An earlier stratum of borrowings can also support a new loan. For example the 20th-century loan word adapter 1. ‘a record player’, 2. ‘something used to connect two pieces of equipment’ was supported by an old (present already in the 17th century) verb adaptować and its participle adaptowany.
The Polish language has been overtaking English words in different moments of its history and every layer has been assisted by these already present in the language, e.g. barman, biznesplan, bizneswomen, drenaż, farmerki, miksować, parking.
4. Composition of Morphemes
The stabilisation of loan word depends also on the morphemes’ composition. If in the loan lexeme there are morphemes which exist also in a language-recipient the chance for the stabilisation is bigger, compare: serial and recital. In the first case (serial) we can motivate serial by seria, but the second one (recital) is unmotivated on the grounds of Polish. It is important for stabilisation that we can extract the same (homonymic) suffix, compare: nochal, brzydal, or the chemical terms chloral, amonal, magnal. The same mechanism may be observed in the substantives adwentysta or metodysta. The second and more numerous group is constituted by loan words with the endings –er (bokser, gangster, hacker, partner). They are perfectly in line with a Polish category “name of agent” (Lat. Nomina agentis) that is not motivated in Polish, like zecer, tapicer, oficer, szofer. On the other hand, they invoke old borrowings like aranżer, monter, kolekcjoner.
Conclusions
1. We should observe new phenomena in language also from the diachronic perspective, because it allows for verifying our opinion, and gives us the possibility to point out the tendencies in language.
2. The word formation level is a very important factor in stabilisation of loan words in Polish.
3. The conducted research has showed that the following factors are important for stabilisation:
a. the presence of a classical root,
b. the presence of other classical morphemes (a suffix or prefix),
c. real or potential word formation roots,
d. the presence of an earlier stratum of borrowings in language-recipient,
e. the fitness (true or only formal) between the morphemes’ composition of the loan words and native words.
References and Sources (abbreviated dictionary titles in brackets)
Dubisz S., ed., 2003, Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa (USJP).
Krążyńska Z., Mika T., Słoboda A., 2015, Składnia średniowiecznej polszczyzny. Część I. Konteksty – metody – tendencje, Poznań.
Mańczak-Wohlfeld E., 1994, Angielskie elementy leksykalne w języku polskim, Kraków
Mańczak-Wohlfeld E., ed., 2010, Słownik zapożyczeń angielskich w polszczyźnie, PWN, Warszawa. (SZang)
Moszyńska D., 1975, Morfologia zapożyczeń greckich i łacińskich w polszczyźnie, Prace Językoznawcze 75, Komitet Językoznawstwa PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Słownik języka polskiego (SDor), ed. W. Doroszewski 1958 – 1969, Warszawa.
Słownik polszczyzny XVI wieku (SXVI) 1966 - , ed. M.R. Mayenowa, Wrocław – Warszawa – Kraków.
Słownik staropolski (SStp), ed. S. Urbańczyk 1953-2001, Wrocław – Warszawa – Kraków.
Smółkowa T., 1998, Słownictwo – zmienność i stabilność, „Prace Filologiczne”, vol. 43, pp. 425–431.
Witalisz, 2016, Przewodnik po anglicyzmach w języku polskim, Kraków
http://spxvi.edu.pl/indeks/szukaj/?tryb=2&q=cyja&typ=&porzadek=0 [accessed: 31.05.2018]
https://sxvii.pl/index.php?strona=haslo&id_hasla=2412&forma=ADAPTOWA%C4%86#2412 [accessed: 31.05.2018]
